Rəfail Həsənov

KEYFIYYƏTLI VƏ EFFEKTIV DƏRSLIK VƏ YA DƏRS VƏSAITINƏ DAİR BƏZİ FİKİRLƏR

(Rəfail Həsənov, BDU-nun sosiologiya kafedrasının müdiri, s.ü.e.d., prof. )

Keyfiyyətli və effektiv tədris prosesinin aparılması üçün yaxşı dərslik və ya dərs vəsaiti lazımdır. Məsələ sadə və bayağı görünsə də, məlum ədəbiyyatda buna dair dəqiq bir cavab yoxdur.

Yaxşı bir dərsliyi qiymətləndirməkdən ötrü meyarlar hazırlamaq üçün dərslik istifadəçisinin, ilk növbədə, tələbənin, sonra isə müəllimin istək və ehtiyaclarından çıxış etmək lazımdır.

Tələbə nə istəyir? Tələbə sorğularına və öz şəxsi təcrübəmizə əsaslanaraq dərsliyin bir neçə mühüm parametrlərini müəyyənləşdirək: 1) məlumatlandırıcı; 2) əyanilik; 3) aydınlıq; 4) elmilik; 5) aktuallıq; 6) maraqlılıq; 7) məntiqi ardıcıllıq; 8) praktiklik; 9) bütövlük;  10) orijinallıq.

İndi isə bu meyarların hər birini qəsaca aydınlaşdırmağa çalışaq:

1. Məlumatlandırıcı. Dərslikdə mövzu ilə bağlı kifayət qədər böyük miqdarda faydalı məlumatlar olmalıdır, lakin bu həcm optimal şəkildə balanslaşdırılmalıdır. Burada qeyd etmək lazımdır ki, məlumatın həddindən artıq olması pis hal kimi qiymətləndirilməlidir, çünki dərslik elmi monoqrafiya deyil.

2. Əyanilik. Dərslik əyani olmalıdır, yəni o, çoxlu illüstrasiyalar, qrafiklər, cədvəllər və s. ilə təchiz olunmalıdır. Bu materiallar keyfiyyətli, gözəl görünməli, başa düşülən olmalı və oxucuda maraq oyatmalıdır.

3. Aydınlıq. Dərsliyin dili aydın, oxunması asan və yadda qalan olmalıdır. Onu yad və anlaşılmaz sözlərlə yükləmək olmaz. Dərslikdəki ifadələr asan qavranılmalıdır və müxtəlif nitq ifadələri ilə həddən artıq yüklənmiş mürəkkəb, uzun cümlələrə rast gəlinməməlidir. Bəzən dərslik müəllifi öz erudisiyasını, savadını göstərmək istəyir və bunun üçün çoxlu əcnəbi sözlərdən istifadə edir, çox mürəkkəb cümlələr işlədir. Nəticə etibarı ilə belə bir dərsliyi oxumaq hər addımda maneələr, çətinliklər yaranan çox sıx bir meşədən keçməyi xatırladır. Belə dərsliyin bir-iki səhifəsini oxuyandan sonra oxucu tez yorulur, daha sonra oxumağa marağı qalmır. Ümumiyyətlə, unutmaq lazım deyil ki, dərslik elmi monoqrafiya deyil, peşəkar yüksəlişə yeni başlayan gənc üçün kitabdır.

4. Elmilik. Dərslik müasir elmin səviyyəsini özündə əks etdirməli, bu sahədə mövcud olan son informasiyanı oxucuya çatdırmalıdır. Lakin bir məqamı yadda saxlamaq lazımdır: bu informasiya müəyyən həcmdə olmalı, oxucunun – bakalavrın, magistrin və ya doktorantın səviyyəsini nəzərə almalıdır.

5. Dərslik aktual olmalıdır, yəni onun materialı öyrənilən obyektin mövcud vəziyyətinə uyğun olmalıdır. Bu, xüsusilə normativ fənlər üzrə dərsliklər üçün vacibdir.

6. Maraqlılıq. Dərslik maraqlı dildə yazılmalı, yeri gəldikdə qrafiklər, qəzetlərdən və s.-dən parçalar verilməlidir. Daha yaxşı yadda saxlamaq üçün məlumatı insana yaxşı məlum olan və maraqlı faktla əlaqələndirmək məsləhətdir.

7. Məntiqi ardıcıllıq. Dərslik materialı məntiqi, ardıcıl, sadədən mürəkkəbə doğru təqdim edilməlidir. Bir fikir digərinin əsası olmalıdır. Səbəb-nəticə əlaqəsinə mütləq əməl olunmalıdır. Təklif olunan materialda bu tələblər təmin olunarsa, dərslik başa düşülən olacaq və tələbə tərəfindən bəyəniləcək. Əgər material təsadüfi, bir-biri ilə əlaqələndirilmədən verilirsə, bu, tələbə üçün problemlər yaradacaq, o, dərsliyin səhifələrində təklif olunan nəticələrin nəyə əsaslandığını, bu faktların haradan gəldiyini başa düşməyəcək. Sonda o, sadəcə olaraq, imtahandan keçmək üçün materialı mexaniki şəkildə əzbərləyəcək və imtahandan çıxandan yarım saat sonra orada oxuduqlarının hamısını unudacaq.

8. Praktiklik. Dərslik tələbəyə gələcək işlərdə köməkçi olmalıdır. Müəllif mütləq nəzərə almalıdır ki, dərslik sırf nəzəri biliklərlə yanaşı, praktiki məsləhətlər, misallar, hesablamalar və s.  təqdim etməlidir. Çox vaxt tətbiqi fənn üzrə dərslik çoxlu fundamental elmi biliklər, nəzəriyyələr verir, lakin iş üçün zəruri olan praktiki nümunələr burada çox az yer tutur.

9. Bütövlük. Dərslikdə mütləq qaydada müəllifin şəxsiyyəti gözə çarpmalıdır. Dərslikdə bir quruluş prinsipi, müəllifin bir fəlsəfi konsepsiyası olmalıdır. Elə dərsliklər var ki, müəllif bir çox səhifələrdə bir obyekt haqqında müxtəlif instansiyaların açıqlamalarına istinad edir, lakin öz fikrini demir. Müəllif tez-tez bir-birinə zidd olan müxtəlif fikirlər və nəzəriyyələr verir, lakin oxucu dərslik müəllifinin fikrini eşitmir. Belə bir dərslik oxucunun beynində qarışıqlıq yaradır və bu fənni öyrəndikdən sonra necə davranacağını yəqin ki, heç vaxt başa düşməyəcək. Bir çox dərslik müəllifləri unudurlar ki, indi auditoriyalarda  oturan tələbələr sabah real istehsala və biznesə gələcəklər, onlar onun təşkilatının mövqeyinə təsir edən qərarlar qəbul etməli olacaqlar. Buradan da tələbələrə elə təlim keçmək lazımdır ki, onlarda düzgün qərarlar qəbul etmək üçün, hər hansı bir bir düzgün təlimatlar olsun.

10. Orjinallıq. Bu seçimin iki aspekti var. Birincisi, orijinallıq müəllifin səviyyəsini göstərir, o, kifayət qədər təzə məlumat verir, onu yeni prizmadan göstərir, məlum informasiyanın əvvəllər diqqətdən kənarda qalmayan yeni cəhətlərini açır. Aydındır ki, belə bir dərslik yeni biliklər verir. Bu yaxşıdır. İkincisi odur ki, plagiat həmişə pisdir: ən azı hardasa gördüklərini oxumaq maraqlı deyil. Digər tərəfdən, bu, müəllif hüquqlarının pozulması, hüquqi cinayətdir.

Bir çox müəlliflər tamamilə sərbəst şəkildə bütün səhifələri digər kitablardan hərfbəhərif köçürür, digərləri isə bunu daha da asanlaşdırır - onlar skanerlə fəal işləyirlər. Bir fənn üzrə dərslikləri oxuyarkən 30-40 il ərzində eyni bir illüstrasiyalardan istifadə olunduğu aşkarlanır və həmin nümunə müxtəlif müəlliflərin onlarla kitabında ola bilər. Skan edilmiş illüstrasiyalar üstəlik çox aşağı keyfiyyətə malik olurlar, zəif görünürlər və bəzi elementlər onlarda demək olar ki, orada heç görünmür.

Son zamanlar köçürmə baxımından internetdən çox çox aktiv şəkildə istifadə olunur. Dərslik yazarkən yadda saxlamaq lazımdır ki, o, istehlakçı qismində çıxış edən tələbə üçün hazırlanmışdır. Bu nöqteyi-nəzərdən yaddan çıxarmamalıyıq ki, dərslik böyük zəhmət, istifadə dəyərinə malik əmtəədir. O, öz alıcısını azad rəqabətli bazarda tapmalıdır. Dərsliyin keyfiyyətinin ən obyektiv dürüst göstəricisi onun kitab mağazalarında alış səviyyəsidir. Əgər adi bir tələbə öz istəyi ilə adi bir kitab mağazasına gəlirsə və bu dərsliyin universitetin kitabxanasında olduğunu bilirsə və dərsliyiniz üçün öz zəhməti ilə qazanılan pulu ödəyirsə, bu sizin dərsliyin kifayət qədər keyfiyyətli olduğunu göstərir.  Deməli, siz əbəs yerə işləməmisiniz. Bu kursu bitirmiş yuxarı kurs tələbələrinin öz dərsliklərini aşağı kurs tələbələrinə satmaqdan imtina etməsi də işinizin keyfiyyətinin yaxşı göstəricisidir. Onlar inanırlar ki, bu dərslik onların gələcək işlərində hələ də faydalı olacaq.

Dərsliyin ikinci istehlakçısı müəllim, əsasən də yeni başlayan gəncdir. Son zamanlar bir təhsil müəssisəsində, xüsusən də universitetdə fənlərin sayı xeyli artıb. Bir müəllim 5-7 müxtəlif fənni tədris edir və fənlər tez-tez dəyişir. Müəllim öz fənnini mükəmməl bilmir, çox vaxt dərs onu dediyi tələbələrdən çox da yaxşı bilmir. Bu halda onun təcili olaraq sadə, başa düşülən,  tez mənimsənilə bilən dərsliyə ehtiyacı olur. Bir universitet saytında tələbələr gənc müəllimin dediyi ilə razılaşırdılar ki,  müəllim yeni fənni zəif bildiyi üçün həmin fənni onlarla birlikdə öyrənir.